بعد از انقراض سلسله اتابکان لر کوچک توسط شاه عباس اول; اداره حکومت لرستان به «حسین خان والی» از بستگان شاهوردیخان آخرین اتابک لر سپرده شد. زمامداری والیان از ۱۰۰۶ تا ۱۳۴۸ هجری قمری به طول انجامید و حکمرانی آنها همزمان با سلسله صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه و پهلوی بود. تا پیش از روی کار آمدن قاجاریه تمام منطقه لرستان زیر نظر والی «حسین خان» به صورت سرزمینی نیمه مستقل اداره می شد و مرکز آن شهر خرم آباد بود. اما پس از به قدرت رسیدن قاجاریه تغییرات چشمگیری در لرستان صورت گرفت. آقا محمدخان، بانی سلسله قاجاریه، به علت کینه ای که از لرهای زندیه در دل داشت نسبت به همه لرها با دیده دشمنی می نگریست. جانشین او یعنی فتحعلی شاه به تجزیه لرستان پرداخت; چنانکه پشتکوه را مجزا کرد و نفوذ والیان را به همان منطقه محدود ساخت. از آن پس لرستان (پیشکوه) مستقیما زیر نظر ماموران قاجار که اغلب آنها از شاهزادگان و اطرافیان دربار بودند اداره می شد. والیان لرستان از لحاظ قدرت سیاسی و استقلال به پای اتابکان نمی رسیدند; ولی برخی از آنها همچون «علی مردان خان» از اقتدار فوق العاده ای برخوردار بود. خدمات این سردار دلیر و نام آور لرستانی در برابر هجوم افغانها در پایان دوره صفوی و مقاومت سرسختانه او در برابر قوای عثمانی و همچنین رشادتهای فراوان وی در رکاب نادر شاه افشار جهت برقراری صلح و ثبات و دفع متجاوزان از کشور، بسیار درخور توجه و تحسین برانگیز است. والیان لرستان پشتکوه عبارتنداز:
 
والي حسن خان (1215 ه ق 1255 ه ق): حسن خان، پس از مرگ محمد خان و کناره گيري و عزلت اسماعيل خان و سفارش او به انتقام گيري از قاتلين محمد خان، ظاهراً چند سالي بر لرستان پشتکوه حکومت کرد.

اما بر اثر انتقام گيري از روساي لرستان و عدم مقبوليتش و نيز از امر حکومت قاجار، خرم آباد را به قصد ايلام که در آن زمان-ده بالا-گفته مي شود ترک کرد و حکومتش تنها به آنجا منحصر شد. حسن خان مقر حکومت را درسال 1216 ه ق از خرم آباد به پشتکوه(ايلام)منتقل کرده است و گويا بيش از اين تاريخ است که روساي طوايف لرستان را به انتقام قتل محمد خان مي کشد ساکي در اين باب مي نويسد: حسن خان فرزند اسدخان با تاييد شاه قاجار به انجام امور مشغول شد. روساي طوايفي که محمد خان را کشته بودند از کار خود پشيمان شده و عبدالحسين، جد خاندانهاي فعلي کرمعلي را که مردي سخنور بود، نزد والي فرستادند و براي عذر گناه اجازه ملاقات خواستند و حسن خان نيز ظاهراً ايشان را امان داده و به حضور پذيرفت ولي دستور داد همه را سر بريدند. در همين سال او براي کمک به حاکمان بروجرد و سيلاخور و به قصد ممانعت از فرار حسين قلي خان برادر شورشي فتح علي شاه به عثماني، وارد لرستان شد و پس از دستگيري حسين قلي خان به بهانه حمايت بعضي سران لرستان خاصه بيرانوند را کشت. اين مساله که نوعي انتقام گيري در بطن آن نهفته بود، بيش از پيش باعث تنفر ا هالي لرستان از او گرديد. بيش از اين تاريخ نيز محمد خان زند را که چند گاهي در لرستان نيرو گرفته بود، دستگير و نابينا کرد و به فتحعليشاه سپرد. نيز به همراه محمد علي ميرزا دولتشاه در جنگ با عثماني ها و فتح سليمانيه شرکت داشت. اما در ابتداي حکومت قاجار، رابطه آقا محمد خان با والي لرستان دوستانه بود. وي هيچگاه قصد براندازي حکومت واليان را نداشت. در دوره ي بعد، فتحعليشاه براي کاهش قدرت حاکمان محلي و جلوگيري از شورش آنها، سياست قاجاري کردن مملکت را در پيش گرفت. پيامد اين سياست در مناطق مختلف ايران به خوبي مشاهده مي شد به همين منظور در اين دوره حوزه اقتدار واليان لرستان به مناطق پشتکوه محدود گرديد. در اين زمان فتحعليشاه يکي از شجاع ترين فرزندانش به نام محمد علي دولتشاه را به حکمراني مناطق غرب کشور منصوب کرد. او توانست تا حدودي رابطه ي تيره ي که بين حسن خان، والي پشتکوه، و پدرش فتحعليشاه وجود داشت بهبود بخشد. در اين زمان والي هميشه يا و ياور دولت مرکزي بود در لشکر کشي هاي عليه عثماني، محمد علي دولتشاه را همراهي و کمک مي کرد. حسن خان والي از زماني که قلمرواش توسط فتحعليشاه محدود شد و مجبور گرديد مرکز حکومت خود را به منطقه ايلام منتقل نمايد، از او ناراضي گرديد در هنگام بيماري محمدعلي دولتشاه، والي حسن خان بر جان خود از طرف فتحعليشاه اعتماد نداشت به همين خاطر محمد علي دولتشاه قبل از مرگ خود به او اجازه داد به مقرحکومتش در پشتکوه برگردد. با مرگ حسن خان والي پشتکوه، فتحعليشاه سعي کرد که اختلاف بين فرزندان او را دامن بزند تا منطقه را ناامن جلوه دهد و به بهانه امنيت حکومت مرکزي بيشتر دخالت کند. بدين ترتيب حيطه قدرت واليان را بيش از پيش محدود مي ساخت. اين سياست تا به قدرت رسيدن والي حسين قلي خان ابوقداره ادامه داشت. دراين زمان رابطه شاه با والي بهبود يافت. نظر به اينکه سال ورود حسن خان به پشتکوه 1216 آمده است مي نمايد. باري اين نکته اين احتمال را تقويت مي نمايد که طايفه زنگنه با ورود حسن خان املاک و مراتع خود را فروخته و به طور کلي پشتکوه را به قصد کرمانشاه ترک کرده است. حسن خان به همراه خود کسان بسياري را به عنوان ميرزا و کاتب و قاضي و صنعتگر و خدم و حشم به پشتکوه آورد و همپاي آن طوايفي از اهالي لرستان نيز بدانجا کوچيدند. بازمانده ي اين اطرافيان اينک عمدتاً در شهر ايلام ساکن هستند و شرايط فرهنگي جديد را پذيرا شده اند. حکومت حسن خان داراي زندانهاي وحشتناک ماموران سختگير و زورگويي بوده است که عرصه را بر مردم تنگ مي کرده اند، و به نظر نمي رسد که او در رفاه و آباداني پشتکوه کوشيده باشد. راولينسون در سفرنامه اش درباره ي حسن خان و وضعيت حکومتش چنين مي نويسد: ((پشتکوه، هنوز زير سلطه ي والي است و حسن خان (والي) که تشنه ي قدرت است، زمان فوت محمد علي ميرزا (دولتشاه) با دولت مرکزي بيعتي مصلحت آميز نمود است.)) کمي پيش از ديدار من اختلاف کوچکي بين حسن خان والي و دو پسر بزرگتر او روي داده بود و طوايف بين آنها، تقسيم شده بودند، حکومت کرمانشاه از اين موقعيت استفاده نموده به مداخله پرداخته بود و با پشتيباني از پسرها بر مسند پدر توانسته بود جزيي نفوذي در منطقه کسب کند. حسن خان معزول گرديد و علي خان و احمد خان مشترکاً به عنوان والي انتخاب شدند. ايلات، اکنون دريافته اند که در کشمکش هاي بين حکمرانان دراين ميان تنها خود آنان آسيب ديده و نفوذ دولت مرکزي در بين آن گسترش يافته، در نتيجه پدر را با پسران وادار به آشتي کردند و فعلاً حسن خان با توانايي و قدرت يک شاهزاده خود مختار دوباره بر پشتکوه حکومت مي کند. حسن خان مطابق آنچه در کتيبه ((تخت خان)) آمده است در سال 1255 ه.ق در گذشته و در کشيک خانه نجف اشرف دفن گرديده است. اين کتيبه بر تخته سنگي در حاشيه جاده ايلام ـ صالح آباد قرار دارد و شامل شرح مختصري از تاريخ واليان است که به فرمان آخرين والي پشتکوه، غلامرضا خان نوشته شده است. 
۲ حيدر خان والي (1255 ه. ق 1273 ه. ق): پس از مرگ حسن خان، فرزندانش به نامهاي احمدخان، حيدرخان، علي خان حکومت مناطق مختلف پشتکوه را بين خود تقسيم کردند. حکومت قاجار والي گري حيدرخان را به رسميت شناخت. کتيبه تخت خان، حيدرخان و برادرانش از شهرت چنداني برخوردار نيستند و حتي نامشان در شجره نامه اي که پيشتر بدان اشاره شده نيامده است. بعد از حيدر خان که در سال 1273 ه. ق درگذشت، حسين قلي خان فرزند او از سوي ناصر الدين شاه به حکومت پشتکوه رسيد. او يکي از برجسته ترين واليان است. حسين قلي خان مطابق آن چه سفرنامه نويسان نوشته اند، خشن و خونريز و سختکش و بهانه جو بوده است. او طوايف ياغي عرب خوزستان و ايلهاي سرکش لرستان و متعرضان مرز عثماني ها را سرکوب مي کرده است و از سوي حکومت مرکزي به درجه امير توماني يا ژنرالي رسيده است و ملقب به القابي چون((صارم السلطنه)) و ((سردار اشرف)) و ((ابوقداره)) بوده است. اين لقب آخري همچنان در خاندان والي ماند و امروز هم نام خانوادگي پاره اي از بازماندگان آنان است. حسين قلي خان نام مقر حکومت خود ((ده بالا)) را به حسين آباد يا حسينيه برگرداند و در آن قلعه ي مکعبي شکل ساخت و ارتشي مرکب از 700 سوار و 2000 پياده که مي توانست تا هزاران نفر در هنگام لزوم افزايش بايد ترتيب دارد. حسين قلي خان مانند ديگر واليان، کوچ نشيني نبوده است و در واقع شهري مهاجر داشته است که همراه با خان جابجا مي شده است و دمرگان لرد کر زن و حاج سياح محلاتي او را ديدار کرده اند و اضافي درباره اش نگاشته اند که علاقمندان مي توانند بدان مأخذ رجوع کنند.
3ـ حسينقلي (1273 ه.ق 1318 ه. ق): حسينقلي خان ابوقداره بالقاب: صارم السطنه، سردار اشرف و والي پشتکوه پسر حيدرخان پسر حسين خان والي بوده است. رابينو در کتاب خود راجع به حسينقلي خان ابوقداره چنين مي گويد: حسينقلي خان ابوقداره در اقامتگاه تابستاني در دره((ده بالا)) که در دره اي واقع شد قصري براي خود ساخت و سابقاً نام آن کاخ بوده است. جايي که براي خود ساخته هم نشيمن تابستانيش بوده و هم قلعه نظامي وضمناً باغ بسيار عالي در خارج از قلعه احداث نمود. نامبرده زمستان را در دمب قلامون که بعد نامش تغيير کرده و به حسينيه موسوم گرديد اقامت مي کرد در اين جا نيز ابوقداره در کنار رودخانه گنجانچم مانند ده بالا عمارتي براي خود ساخته و باغي نيز احداث کرده بود. افراد مسلح که تابع او بودند و عده ي آنان بالغ بر دو هزار نفر مي شد آنها را((عمله)) مي گفتند و اينان خوب مجهز و مسلح بودند. در 1865 ديرکوندها ياغي شدند و به همسايگان خود تعدي و تجاوز روا مي داشتند در اين سال ابتدا با افراد مسلج و سواران خود با تجهيزاتي براي قلع و تمع آنان عازم شد و چون فتح نمود پسرش ملقب به فتح السطان گرديد. ابوقداره در سال 1317 قمري درگذشت و غلامرضا خان پسرش ملقب به صارم السلطنه شده جانشين پدر گرديد و چندي بعد اين هم ملقب به سردار اشرف شد. حسين قلي خان ابوقداره در مقر خود حسين آباد (ايلام فعلي) عمارت و باغ و حمام ساخت که اثري از آنها بر جاي نمانده است اما ويرانه هاي قلعه اي که در حاشيه رود »کنجانچم« به عنوان مقر زمستاني ساخت هنوز به چشم مي خورد. او پس از 68 سال زندگي، به سال 1318 ه. ق درگذشت و در وادي السلام نجف اشرف مدفون شد. حسينقلي خان و ناصرالدين شاه ظل السلطان براي برقراري امنيت در قلمرواش، بارها از وجود والي حسينقلي خان بهره برد و به علت شهامت و شجاعتش مورد توجه و لطف شاهزاده قدرتمند قاجار قرار گرفت به طوري که در زمان عروسي پسرش جلال الدوله، والي حسين قلي خان ابوقداره را به تهران دعوت کرد. در اين سفر بود که حسين قلي خان با ناصر الدين شاه ديدار کرد و به پاس خدماتش مورد تشويق قرار گرفت و پسر ارشدش غلامرضا خان به ترتيب به القاب صارم السلطنه و فتح السلطنه مفتخر شدند. مقر حکومت حسين قلي خان((ده بالا)) بود که وي نام آن را به حسين آباد تغيير داد و براي رونق بخشيدن به مقر حکومتش دستور داد تعدادي از ايلات و عشاير در آن جا يکجا نشين شوند وي در آنجا مسجد، مغازه ها و خانه هاي جديد احداث نمود و براي خود کاخ مجللي ساخت. حکومت والي حسين قلي خان ابوقداره با مرگ ناصر الدين شاه از سوي جانشين وي مظفرالدين شاه مورد تاييد قرار گرفت. او تا سال مرگش 1318 ه.ق با اقتدار تمام بر تمامي مناطق پشتکوه فرمان راند. غلامرضا خان آخرين والي از سلسله واليان پشتکوه فرزند حسين قلي خان ابوقداره معاصر مظفرالدين شاه و محمد علي مرکز حکومتش در حسين آباد (ايلام امروزي) بود وي در زمان حکومت پدرش فرمانده ي نيروهاي نظامي و نايب الحکومه بود.

منبع:پایگاه خبری لرویر


موضوعات مرتبط: تاریخچه والیان لرستان پشتکوه(ایلام)

تاريخ : جمعه دوم مهر ۱۳۸۹ | 18:1 | نویسنده : شوهانی-عموزاده-رشنوادی-حیدری-پیریایی |
.: Weblog Themes By VatanSkin :.