دره شهر یادگار تاریخی قوم لُر
شهرستان درهشهر یکی از شهرستانهای استان ایلام است که مرکز آن شهر درهشهر میباشد. این شهرستان در شرق استان قرار گرفته و به جز شهرستان ایوان با دیگر شهرستانهای این استان مرز مشترک دارد. شهرستان درهشهر از شرق به استان لرستان محدود است و گویش مردمان آن لری است. شهر تاریخی ماداکتو در نزدیکی شهر درهشهر واقع است.مردم شهر دره شهر کاملا لُرتبار بوده و اکثریت به گویش لُری فیلی یا خرم آبادی و لکی که از گویشهای اصیل قوم لر است تکلم می کنند . زبان مردم بخش بدره این شهرستان نیز لری(شوهانی و هندمینی) و کردی است.
دَرّهشهر دارای آثار تاریخی باستانی زیادی میباشد. هیچ مدرک تاریخی وجود ندارد که تخریب شهر باستانی دره شهر ( واقع در جنوب شرقی دره شهر) را بر اثر جنگ نشان دهد و گفته میشود که این شهر بر اثر زلزله ویران شده. شهر باستانی دره شهر که به جا مانده از سالهای اول دوران اسلامی میباشد، شامل مسجد ( با طرحهای اسلامی و آیات قرانی) خانه اربابی و... میباشد. این شهر تنها شهر باستانی ایران میباشد که نه آثاری از دوران قدیمی تر زیر آن وجود دارد و نه شهری روی آوارههای آن ساخته شده. شماره ثبت دره شهر در آثار ملی ۶ میباشد و در سال ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسیده . بنا به نظری، دره شهر محل شهر باستانی ماداکتو پایتخت عیلامیان بودهاست. به نظر میرسد که دره شهر اولین شهر عیلامی بودهاست که در حمله آشور بانی پال ویران شده و در زمان حکومت هخامنشیان یا اهمیت گذشته را نداشته و یا همچنان در ویرانی به سر میبردهاست، ولی در زمان اشکانیان دوره تجدید حیات آن بوده و در عهد ساسانیان نیز مجدداً آباد گردیده و رونق یافتهاست
در ویرانههای به جای مانده از یک شهر در زمان ساسانیان، آثار شهرسازی که در آن دوره معمول بوده به چشم میخورد. سکههای یافت شده در خرابههای دره شهر به خسرو سوم و جانشینان او متعلق است. در حال حاضر این شهر که در دامنه کوه خرابههای شهر باستانی دوره ساسانی و رودخانه سیمره قرار دارد، و از استعداد کشاورزی، منابع آب غنی، مراتع سبز و جنگلهای انبوهی برخوردار است.
دره شهر از گذشته های دور پایتخت تابستانی ایلامی ها بوده است و اوج رونق آن در دوره ساسانیان بوده که ییلاق امرا و بزرگان بوده است.
دراین شهر ستان به دلیل این که از مناطق کاملا لرنشین استان ایلام هستندفرهنگ، آهنگ ها ، ترانه و موسیقی لری رواج دارد که درانواع بزمی و رزمی و حماسی و. . . اجرا می شوند. مانند نوعی ترانه به نام سایرخونی که آهنگی سوزناک است و با لهجه لری خوانده می شود. برای اجرای آن از کمانچه استفاده می شود.
اطراف دره شهر را مزارع آبی و دیمی با خاک حاصل خیز فرار گرفته است. مزارع کشاورزی دره شهر به وسیله آب رود خانه های سیمره سیکان و چشمه سار های کوچک دیگر آبیاری می شود و حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق کمبود آب را تامین می کند. در مزارع روستاهای دره شهر ضمن کاشت برنج گندم جو و محصولات صیفی نیز به دست می آید. از مهم ترین محصولات جالیزی دره شهر خیار است که بسیار معروف است. این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و بدره است. مردم شهر دره شهر کاملا لرتبار بوده و اکثریت به گویش لری فیلی یا خرم آبادی و عده ای نیز به گویش لکی که از گویشهای اصیل قوم لر است تکلم می کنند . زبان مردم بخش بدره این شهرستان نیز لری(شوهانی و هندمینی) و کردی است.
این شهرستان به دلیل این که در کنار کبیرکوه و در کنار خرابه های شهر باستانی ماداکتو دوره ساسانی و رود خروشان سیمره واقع شده دارای آثار دیدنی تاریخی و طبیعی بی شماری است. اهمیت تاریخی دره شهر به حدی است که مورخان و تاریخی نگاران آن را به نام اولین شهر تاریخی دوره ساسانی نامیده اند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي درهشهر :
نام دره شهر شايد از رود سيمره گرفته شده باشد كه اين رود تا قبل از ورود ايلام گاماسب نام دارد و هنگام ورود به ايلام سيمره ناميده ميشود. آورده اند كه چون دره شهر در كنار رود سيمره در دره اي از درههاي كبير كوه قرار گرفته، دره شهر نام يافته است. شهر تاريخي و باستاني دره شهر در ادوار مختلف بارها ويران و آباد گشته است. از جمله عوامل ويراني آن تاخت و تاز سپاهيان آشور و عرب ها بوده است. بنا بر نظري، دره شهر محل شهر باستاني ‹‹ماداكتو›› پايتخت عيلامي است. عيلاميان كه دردوره عهد باستان فرمانرواي كوههاي لرستان بودند؛ دره رودخانه و راه بزرگ ارتباطي منطقه و مرز شمالي را متصرف شدند و اماكن مستحكمي تاسيس نمودند كه ماداكتو پايتخت دوم آنان از آن جمله است. ظاهرا دره شهر اولين شهر عيلامي بوده است كه در حمله آشور باني پال ويران و مردم آن قتل عام شده اند. در دره سيمره بقاياي خرابههاي عهد ساساني به جامانده اند. ظاهرا دره شهر در دوره اعتلاي هخامنشيان هنوز هم ويران بوده و يا اهميت گذشته را نداشته است، اما عهد اشكانيان دوره تجديد حيات آن بوده و در دوره ساساني نيز مجددا رونق يافته و آباد گرديده است. در خرابههاي دره شهر كه بازمانده يك شهر از زمان ساسانيان است، آثار چهار راهها، كوچهها و معابر با نظم ويژه اي كه در شهر سازي آن دوره معمول بود، باقي مانده است. سكههايي كه در خرابههاي دره شهر پيدا شده اند به خسرو سوم و جانشيان او تعلق دارند. گفته مي شد كه دره شهر در هنگام آباداني متجاوز از 5000 خانه داشته است. درميان خرابههاي آن اثري از ساختماني كه شايد روزي مسجد و يا عبادتگاه دوره اسلامي بوده باشد، يافت نشده است. در حال حاضر شهر دره شهر كه در دامنه كبير كوه و در كنار خرابههاي شهر باستاني دوره ساساني و رودخانه خروشان سيمره قرار دارد، با استعداد كشاورزي وافر، منابع آب غني، مراتع سبز و جنگل هاي انبوه يكي از شهرهاي باستاني و مهم استان ايلام محسوب ميشود. برخي بر اين باورند كه دره شهر را خسرو پرويز پادشاه ساساني ساخته است. گفته ميشود اسكندر مقدوني هنگامي كه از شوش عازم شعر كلني بوده از دره شهر عبور كرده است. پس از حمله اعراب سيمره يا دره شهر حاكم نشين مهرجانقذق شد و تا سده چهارم هجري قمري، آباد و پرنعمت بوده است. ابودلف در سفر نامه خود مي نويسد: سيمره نيز شهر زيبايي است كه در آن درختان خرما و زيتون و گردو و در طرف ديگر برف و كوهستان با هم ديده مي شوند. ياقوت حموي نيزدر باره دره شهر مي نويسد: شهري است در نواحي جبل به سوي خوزستان و آن را مهرجانقذق خوانند و آن آبادان و داراي ميوهها و آب است
● مکان های دیدنی و تاریخی
* امامزاده سيد سيف الدين: مشهور به باباسيف الدين در 25 كيلومترى شرق شهرستان دره شهر در كنار روستاى ارمو قرار دارد .
سبك معمارى آن مربوط به دوران اسلامى است و چشمه ساران پر آب و درختانى از نوع زبان گنجشك كه داراى عمر زياد ميباشند در حريم بناى اين امامزاده وجود دارد كه همواره مورد احترام مردم ميباشند و در كنار اين امامزاده تپه باستانى و قبور تاريخى نيز وجود دارد .
* پل گاوميشان: اين پل به ارتفاع 24 متر و طول تقريبى 230 متر بر روى رودخانه سيمره در 40 كيلومترى شهر دره شهر واقع شده است .
بناى اصلى پل مربوط به دوران ساسانى و در دروه قاجار توسط واليان پشتكوه مرمت و بازسازى شد .
* تنگ بهرام چوبينه: تنگ بلند و زيباى بهرام چوبينه در فاصله 7 كيلومترى شهر دره شهر در مسير دره شهر به پلدختر واقع است .
اين تنگه تاريخى كه به اقامتگاه ييلاقى بهرام چوبينه سردار ساسانى معروف است علاوه بر زيبايى هاى وصف ناپذير طبيعى كه در خود جاى داده است داراى آثار قلعه اى بزرگ و آب انبارهاى تراشيده از سنگ است كه اين آثار مربوط به دوران ساسانى ميباشد. اين تنگه زيبا مخصوصا در ايام بهار مورد بازديد ايرانگردان و جهانگردان قرار ميگيرد و يكى از تنگههاى افسانه اى به شمار مى آيد .
* چهار طاقي: اين اثر در شهرستان دره شهر بر روي تپه بناي يک آتشکده به صورت چهار طاقي باقي مانده است اين بنا را در محل طاق مي گويند. اين بنا تماماً با قلوه سنگ و گچ ساخته شده است و مربوط به دوران ساساني است .
* دره كلم: اين دره زيبا و سرسبز ييلاقى در روستاى كلم از توابع بخش بدره شهرستان دره شهر واقع شده است. فاصله اين دره زيبا از شهر ايلام 60 كيلومتر است .
دره كلم داراى انواع باغات ميوه و رودخانههاى فصلى و دائمى است كه از دامنه كبيركوه سرچشمه ميگيرند .
* دژ شيخ مکان: اين دژ در داخل تنگه شيخ مکان در هشت کيلومتري شرق دره شهر و در سمت غربي تنگه، آثاري از يک دژ جالب توجه در دل کوه به چشم مي خورد که از لحاظ مصالح و سبک معماري، نشاني از دوره ساساني دارد. دژ چهار اتاق و تنها يک در ورودي در ضله شمالي دارد. مصالح اصلي دژ قلوه سنگ و گچ است که در انتهاي ديواره دژ با اندودي از گچ پوشيده شده است .
* سراب دره شهر: سراب دره شهر داراى چشمههاى آب شيرين بوده كه آب شرب شهرستان دره شهر را تامين مى نمايد. علاوه بر آن داراى آبگير وسيعى است كه قابل شنا ميباشد و در دهانه تنگه ساخته شده است .
* شهر باستانى دره شهر: اين شهر باستانى در كنار شهر جديد دره شهر قراردارد .
اين شهر با قدمتى بيش از 1400 ساله متعلق به دوره ساسانيان بوده، داراى برجهاى نگهبانى، خيابان، سيستم آبكشى و دفع فاضلاب بوده است كه بنا به قولى در اثر يك زلزله تخريب و از بين رفته. بقاياى اين شهر در جوار شهر دره شهر هنوز مشهود و در حال حاضر مورد حفاظت ميراث فرهنگى ميباشد .
* قلعه ارمو: در روستاي ارمو دره شهر بخشي از يک بنا در محل قبرستان باستاني ارمو باقي مانده است که به نظر مي رسد آثار يک قلعه باستاني باشد. از ديگر قلعههاي شهرستان دره شهر مي توان به قلعه کلم، قلعه تيغن، قلعه ماژين اشاره کرد .
* قلعه زينل(زبيده): اين اثر تاريخي در جنوب روستاي الياس آباد چمکلان از توابع شهرستان دره شهر واقه شده است. قلعه زينل همانند ديگر قلاع محدوده زاگرس بر روي تپه اي نسبتاً بلند ساخته شده است. قلعه فعلي يک بناي دوره اسلامي متاخر است که در دوره صفويه ساخته شده و در دورههاي بعد مورد استفاده حاکمان محلي قرار گرفته است. مصالح بکار رفته در ساخت اين قلعه سنگ و گچ مي باشد .
* قلعه پور اشرف: در نزديكى شهر دره شهر و در دامنه كوه و تنگه (شيخ ماخو) قلعه اى بزرگ و سه طبقه قرار دارد كه به قلعه پور اشرف يا شيخ ماخومعروف است .
بناى قلعه برابر سنگ نوشته آن در سال 1335 هـ. ق بدستور ميرتيمورخان و توسط سيد محمد خان پوراشرف مرمت و به اتمام رسيد .
در داخل تنگه و درسمت غربى آن باقيمانده يك دژ جالب توجه از عهد ساسانى باقى است. ارتفاع ديوار باقيمانده در بلندترين نقطه 5/14 متر ميباشد از پشت بام دژ 170 پله از كوه كنده شده كه به انتهاى ديده بانى دژ منتهى ميشود. بيشترين مصالح بکار رفته در اسکلت بنا، قلوه سنگ و در مواردي از آجر جهت ترئين از جمله سر در ورودي ها و برجستگي ها روي ديوار استفاده شده است. اين قلعه کاربردنظامي-مسکوني داشته و متعلق به دوران قاجار مي باشد و در نوع خود بي نظير مي باشد .
* قلعه سه کسان: در جنوب غربي دره شهر و بر روي ارتفاعات صخره اي حد فاصل ارتفاعات کبير کوه و دشت دره شهر در بالاترين منطقه قلعه اي بزرگ موجود مي باشد که به نام سه کسان يا سه کسون خوانده ميشود. اين قلعه يکي از بزرگترين و گسترده ترين قلعههاي دوره ساساني اسلامي در منطقه بوده که دسترسي به آن بسيار مشکل مي باشد. مصالح ساخت آن قلوه سنگ و گچ مي باشد. ديوارها جهت غير قابل دسترس بودن بر روي صخرهها ساخته شده است اين قلعه داراي آب انبار به صورت کنده کاري صخرهها بوده است .
* قلعه جهانگير آباد: قلعه جهانگير آباد بنايي است متعلق به دوران پهلوي و واليان پشتکوه که توسط خوانين منطقه (ميرهاي هاشمي) در جنوب شهر تاريخي دره شهر و حاشيه روستاي جهانگير آباد ساخته شده است. بنا داراي پلان مربع مستطيل است. مصالح بکار رفته در اين قلعه قلوه سنگهاي رودخانه اي و ملات گچ مي باشد. اين بنا بطور کلي داراي 6 اتاق، 2 ايوان و يک راهرو و دو زيرزمين مي باشد .
* قلعه مير غلام : اين قلعه در روستاى فرهاد آباد و در 5 كيلومترى شهر دره شهر قرار دارد و در ساليان اخير باز سازى و مرمت شده است .
* قلعه مير غلام هاشمي(سيکان): قلعه مير غلام هاشمي يکي از بناهاي دوره قاجاريه است که به استناد سنگ نوشته نصب شده بر ديواره ورودي بنا، در سال 1303 ه ق مير غلام هاشمي در روستاي فرخ آباد احداث کرده است. بناي قلعه به سبک دوره ساساني و به شکل چهار ايواني و با مصالحي از سنگ و ملات گچ ساخته شده که در زمان خود کاربرد مسکوني داشته است. پلان بنا مربع شکل مي باشد. اين قلعه در دره سيکان به فاصله 8 کيلومتري شمال غرب شهر دره شهر ساخته شده است .
* قلعه هزار در: اين قلعه در شرق شهرستان دره شهر واقع گرديده است که قدمتش به دوره ساساني مي رسد. نماي اصلي اين اثر، طاقهاي هلالي شکل مي باشد. با توجه به ساختار معماري، اثر احتمالاً قلعه يا پادگان نظامي بوده است. مصالح بکار رفته در ساخت اين قلعه شامل سنگهاي تراشيده و قلوه سنگ هايي است که از گچ پخته بعنوان ملات استفاده شده است .
* منطقه مانشت و قلارنك: اين منطقه در محدوده شهرستان هاى ايلام ودره شهر قرار دارد .
اين منطقه با وسعت 27750 هكتار در حوزه شهرستانهاى ايلام و دره شهر واقع شده است. ارتفاع آن بين 1200تا 2600 متر و از قسمتهاى كوهستانى، تپه ماهورى و دشتى تشكيل شده است. پوشش گياهى شامل دو بخش جنگلى و مرتعى است و گونههاى مهم آن بلوط، بنه(پسته وحشى)، كيكم، زالزالك، بادام كوهى، و داغداغان است. از جانوران منطقه مى توان به كل و بز، گراز، خرس قهوه اى، پلنگ، كفتار، تشى و گرگ و روباه اشاره كرد. در اين منطقه جاذبههاى مهم گردشگرى چون دره ارغوان ودرياچههاى دوقلو قرار دارند. كوه مانشت نيز سيماى بسيار جالب و ديدنى دارد .