سنگ نوشته های یک بخش مهم از میراث فرهنگی و تاریخی استان ایلام را تشکیل میدهند.بخش عمده ای از این سنگ نوشته ها یادمان والیان مقتدر لرستان فیلی و پشتکوه خصوصأ غلامرضا خان ابوقداره(متوفی۱۳۱۷ هجری قمری)میباشدکه منشأ کارهای عمرانی و خدماتی بسیار بوده است.
سنگ نوشته تخت خاتون ( تخت خان )
تخت خاتون یا تخت خان منطقه ای خوش آب و هوا در مسیرایلام به مهران و در منطقه ی عمومی صالح آباد است . این مکان علاوه بر داشتن چشمه ی آب سرد و زلال به علت قرار داشتن در دامنه ی غربی کوه نخجیر از نظر دسترسی به شکار انواع حیوانات وحشی و هِیزم درختان بلوط از شرایط و مزیتهای بسیار مطلوبی برای استراحت و تفریحگاه والیان ایلام برخوردار بوده است
تداوم استقرار خان والی و همراهانش هر سال به مدت طولانی در این مکان تخت خاتون (که به احتمال زیاد به لحاظ تعلق خاطر زیاد خان به یکی از همسرانش آنجا را " تخت خاتون " نامید) و بعدها به تخت خان تبدیل شد , باعث گردید که غلامرضاخان والی از فرصت استفاده کرده و دستور به نگارش کتیبه ی بزرگ و به یاد ماندنی خود در این مکان بنماید .
ارزش واهمیت این سنگ نوشته علاوه برزیبایی خط و متن آن دارای اطلاعات فراوانی است که از گذشته ی والی و کارهای عمرانی وی دست می دهد , چیزی که در سایر کتیبه ها تنها اشاره ای گذرا به آنها شده است .
متن کتیبه بر روی قطعه سنگی بسیار بزرگ , حجیم و مکعبی شکل و بر نمای غربی آن در ارتفاع 5/2 متری قرار دارد . نمای عمومی سنگ نوشته یک متوازی الاضلاع در ابعاد 145 × 190 سانتی متر بوده که ابتدا آن را حدود دو سانتی متر به لحاظ فراهم نمودن یک سطح صاف و یکنواخت تراش داده و آن گاه با تراش دادن مجدد حروف و کلمات را برجسته نموده اند .
خط کتیبه از نوع نستعلیق و با گرایش به سوی نستعلیق شکسته می باشد که از نظر نگارش و حکاکی یکی از زیباترین کتیبه ها در نوع خود به شمار می رود.
سنگ نوشته نخجیر یا سرتزن
" که ینی سرته زن " یـا چشمه ای که سر را ( از سردی آبش ) بی حس می کند تا چشمه یا محلی در دامنه ی پائینی نمای غربی کوه نخجیر در بخش صالح آباد مهران است .این محل پوشیده از درختان بلوط , زال زالگ , ون و گونه های محدود دیگر است .
همانطوری که در متن کتیبه آمده آن را به فرزند خویش یدالله خان که ملقب به اشرف الملک بوده هدیه نموده است .
متن سنگ نوشته بر نمای غربی تخته سنگ و به ارتفاع 5/1 متر از سطح زمین , حکاکی گردیده است . سطح ناهموار سنگ و همین طور ترک بزرگ افقی در آن باعث گردیده که متن کتیبه در سه قسمت مجزا نگارش یابد . خط آن به سبک همیشگی دوره ی غلامرضا خان والی , نستعلیق بوده باز هم به علت فضای کم و همین طور نگرش زیبایی شناسانه کلمات در یک فضای محدود با رعایت اصول نگارش و توجه به زیبایی حروف در همدیگر تنیده و فشرده شده اند .
بر اثر عوامل جوی و انسانی تعدادی از حروف فرو ریخته و جنس نه چندان مرغوب سنگ نیز مزید بر علت گردیده تا روند تخریب و فرسایش کتیبه سرعت بیشتری داشته باشد .
متن سنگ نوشته (نخجیر ):
شنیدم کــه جمشید فـــــرخ سرشـت
بسـر چــشـمـه بـر سنـــگـی نـوشـت
در این چشمه چون ما بسی دم زدند
بـرفـتـنـد چـون چـشـم بـر هـم زدنــــد
فی سنه 1327
حسب الفرمایش جناب مستطاب اجل اکرم افخم اعظم آقای امیر جنگ والی کل لرستان فیلی
بموجب غرث این باغ قباله نمود با حدودات ملکی که از طایفه عالی بیگی ابتیاع نمود به فرزند خود اشرف الملک هدیه نمود .
از حسینقلی خان ابوقداره پدر غلامرضاخان ابوقداره یک سنگ نوشته وجود دارد . این سنگ نوشته در شمال شهر ایلام و روبروی پارک آزادی , بر نمای جنوبی قطعه سنگی حجیم نگارش یافته است .
خط کتیبه از نوع نستعلیق بوده و به لحاظ کمبود فضا کلمات جمع گردیده و نظم سطرها به هم خورده است زیبایی خط این سنگ نوشته هرگز به پای کتیبه های دیگر از غلامرضا خان والی نمی رسد وگو اینکه تبحر حجاران در این دوره به مراتب کمتر بوده است .
سنگ نوشته قوچعلی
این اثر بر نمای جنوبی صخره ی کوه انار و محلی موسوم به تنگ قوچعلی در شمال شهر ایلام قرار دارد . ارتفاع آن از سطح زمین حدود 5/4 متر بوده و دسترسی به آن مشکل می باشد .
خط آن از نوع نستلیق بوده و به مانند سایر کتیبه های غلامرضاخان والی علاوه بر رعایت زیبایی حروف به لحاظ حداکثر استفاده از فضای محدود در آن سطرها رعایت نگردیده و کلمات در یک فضای کوچک جمع گردیده اند .
سنگ نوشته قلعه والی شهر ایلام
پس از اتمــام ساخت قلعــه حسین آباد ایلام غلامرضا خان والی وی دستور به نگارش کتیبه ای به طول 180 و عرض 34 و قطر 14 سانتیمتر داد تا به زیباترین شکل ممکن حکاکی گردد . این سنگ نوشته با خط نستعلیق برجسته و در هفده سطر با فواصل منظم و در کادرهای مستطیل نگارش یافته و در آن ایام بر بالای ورودی شرقی قلعه والی شهر ایلام در داخل دیوار نصب بوده که در جریان جنگ تحمیلی و بمباران هواپیماهای عراقی فرو افتاد و فعلا" در جای دیگر قلعه نگهداری می شود .
متن کتیبه :
هوالله تعالی یا علی مدد
تاریخ ساختن عمارت پارک در زمان سلطنت شاهنشاه عادل بادل محمدعلی شاه قاجار خلدالله ملکه حسب الامر حضرت مستطاب اجل اکرم عالی آقای غلامرضاخان امیر جنگ والی لرستان فیلی (1) ابن مرحوم مغفور حسینقلی خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم حیدرخان والی ابن مرحوم مغفور حسن خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم اسدخان ابن مرحوم اسماعیل خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم شاهوردیخان ابن مرحوم منوچهرخان والی ابن حسین خان والی ابن شاهوردیخان والی در سنه هزار و سیصد و بیست و شش هجری (2) به معماریت عالیجاه خیرالحاج حاجی درویشعلی کرمانشاهی و به نظارت معتمدالسلطان مکرم عم عالی مقام صیدجواد خان سرتیپ والی زاده اتمام پذیرفت .
فی شهر رمضان المبارک سنه 1326 هجری
سنگ نوشته میمه ( بخش زرین آباد )
در ضلع شمال شهر میمه و محلی موسوم به سراب تعدادی تخته سنگهای بسیار حجیم و مشرف بر ضلع شرقی رودخانه میمه قرار دارند. بر روی نمای شمال غرب یکی از این سنگهای حجیم که حدود 3 متر ارتفاع و 5/2 متر عرض دارد , سنگ نوشته ی والی نمایانگر است که به شکل مخروطی معکوس تا عمق اندکی تراش خورده و سپس کلمات را با نقر خطوط کناری نمایان ساخته اند . کتیبه در سیزده سطر حکاکی و هر سطر با سطر دیگر با خط افقی مجزا شده است .
نوع خط نستعلیق برجسته و با تداخل حروف به لحاظ فضای محدود کتیبه می باشد و شباهت فراوانی با سنگ نوشته حسین قلی خان والی واقع در شمال شهر ایلام دارد و به احتمال بسیار زیاد هر دو کتیبه بوسیله یک نفر حکاکی شده باشند .
در ابتدای سنگ نوشته آیه " بسم الله الرحمن الرحیم " و سپس شعری با چهار مصرع بدین مضمون آمده است :
شنیدم که جمشیـــد فرخ سرشت
بــــه سرچشمه بر سنگــی نوشت
در این چشمه چون ما بسی دم زدند
بـرفـتـنـد چـون چـشم بـرهـم زدنـــــــد .
منبع:میراث فرهنگی ایلام