در ادامه سلسله نوشتارهای مربوط به  لری مینجایی به بررسی گویش های مینجایی در استان ایلام می پردازیم.در پژوهش پیشین گفتیم که لری مینجایی حدواسط لکی و بختیاری و در نگاهی بالاتر کردی و فارسی است.شاخه شمالی لری مینجایی را لری ثلاثی می گویند. لری ثلاثی در شهرستان های نهاوند، ملایر، بروجرد و... تکلم می شود. شاخۀ جنوب غرب لری مینجایی را به صورت سنتی لری فِیلی یا لرستانی گفته اند.هرچند لفظ فِیلی در متون تاریخی و در اطلاق خود در زمان حاضر مردمانی از ساحل غربی رود سزار تا نزدیکی های بغداد را نیز در برمی گیرد که بررسی کم و کیف آن در این مجال نمی گنجد. لری مینجایی فیلی در استان های لرستان، خوزستان ، ایلام و لرنشین های ورامین، گیلان، قزوین و.... گویشور دارد.

مقاله حاضر بر اساس مشاهدات، یادداشت ها و مطالعات نگارنده تا کنون نگاشته شده است هدف این مقاله طبقه بندی گویش های مینجایی در استان ایلام است . بتابر همه مشاهدات در استان ایلام محققا گویشور بومی  ثلاثی وجود ندارد. بنابراین گویشوران مینجایی استان ایلام به یکی از گویش های شاخه جنوب غرب مینجایی( لری فیلی) سخن می گویند.چهار گویش عمده این شاخه از لری مینجایی عبارتند از ا) لری خرم آبادی ۲) لری بالاگریوه ای ۳) لری شوهانی ۴) لری سیلاخوری.

گویش لری شوهانی  نزدیکترین گویش مینجایی به لکی است که علاوه بر مشترکات گویش های مینجایی دیگر با لکی مشترکات قابل ملاحظه دیگری نیز دارد  به طوری که حلقه اتصال  مینجایی با لکی را تشکیل می دهد.بنابر  مقالات مسعود سیفی (۱۳۹۰) ، لری شوهانی عمدتا  در دهستان هایی از شهرستان دره شهر و شهر مهران از استان ایلام  تکلم می شود.قرائن به دست آمده  در مطالعات  زبانی دلالت بر آن دارد که شوهانی کهن­ترین گویش لری مینجایی بوده  و به احتمال زیاد تمام گویش های مینجایی دیگر از این گویش یا گویشی شبیه به آن منشعب شده اند.

یافته های به دست آمده و مشاهداتی که تاکنون انجام شده است وجود لری خرم آبادی در استان ایلام را تأیید نمی کند برخلاف استان خوزستان که جمعیت قابل ملاحظه ای از  مینجایی­زبان­ ها را گویشورانی تشکیل می دهند که به یکی از لهجه های  خرم آبادی - مانند آبستانی، چگنی و....- سخن می گویند.

یافته های و مشاهدات نشان می دهد که لری مینجایی که در شهرهای دره شهر، آبدانان،دهلران و جماعت پراکنده ای در ایلام  تکلم می شود با توجه به شناختی که از لری شوهانی داریم زیرمجموعه این گویش  نیست بلکه به لری بالاگریوه ای تعلق دارد(مثلا " گوئم/ برم/ لالکم...... نه مؤئم/مؤرم/ مئ لالکم" ( به ترتیب به معنای می گویم، می برم، التماس می کنم).

در پژوهش پیشین از زیرمجموعه­هایی از  لری بالاگریوه­ای  سخن گفتیم- بالاگریوه ای ییلاقی، بالاگریوه ای گرمسیری، بالاگریوه ای شرقی- ولی بالاگریوه ای که در استان ایلام صحبت می شود با لهجه های بالاگریوه ای فوق تفاوت هایی در برخی واژگان و به ویژه ریتم سخن، افت وخیز تلفظ دارد. در حقیقت می توان این گونه خاص از بالاگریوه ای که دادوستدهایی با گویشوران کرد این شهرها نیز داشته است را  بالاگریوه­ای غربی نامید .

 احتمالاً گویش بالاگریوه ای پرجمعیت ترین گویش مینجایی است و با توجه به حوزه جغرافیایی وسیع آن از تنوع بالایی برخوردار است مثلا بالاگریوه ایی ییلاقی به لری خرم آبادی نزدیکتر می شود و بالاگریوه ای شرقی به لری بختیاری تمایل پیدا می کند تا جایی که طوایفی از گویشوران آن مثلا به جای ضمیر سوم شخص " ش" همانند بختیاری ها از "س" استفاده می کنند!مثلا  کتاؤس/کُرس به جای کتاؤش/کُرش (به ترتیب به معنای کتابش/پسرش).

گزارش های پراکنده ای نیز  وجود  دارد که از حضور گویشوران  مینجایی­­ در آن سوی مرز ایلام در کشور عراق حکایت دارد  که به لری بالاگریوه ای و لری شوهانی سخن می گویند تأیید این گزارش­ها و برآورد تقریبی تعداد مینجایی­زبانان در عراق و کم و کیف آن نیازمند تحقیق میدانی است.

نکته دیگر اینکه  بسیاری از گویش های مینجایی خود زیرمجموعه هایی دارند. تاکنون چهار لهجه بالاگریوه ای-که در بالا برشمردیم- و چهار لهجه از لری خرم آبادی  (آبستانی، چگنی، پشت بازاری و مختلط) شناسایی شده است. آیا لری شوهانی خود گویشی با یک لهجه واحد است یا مانند گویش های دیگر لری مینجایی چند لهجه دارد پرسشی است که نیازمند کسب اطلاعات جدید است. سیفی از وجود تفاوت هایی بین لری شوهانی در امتداد دره شهر-بدره و مهران گزارش می دهد ولی بر اساس آن نمی توان نظر داد که با دو لهجه مختلف از شوهانی سروکار داریم مگر اینکه بعدا اطلاعات تکمیلی کافی ارائه شود.

همچنین هیچ گزارشی در مورد برآورد تقریبی  جمعیت گویشوران مینجایی­ ایلام و تفکیک گویشی آن ها در دست نیست.این امر تحقیقات میدانی و تهیه اطلس گویش شناسی ایلام با رعایت منصفانه تمام گویش های این استان را می طلبد.

 در پایان یادآور می شویم که طبقه بندی فوق بسته نیست چنانچه مطلعین و پژوهشگرانی درمورد وجود گویش هایی از مینجایی به غیر از لری شوهانی و بالاگریوه ای غربی در استان ایلام اطلاعاتی دارند پیشاپیش همکاری آنها را ارج می نهیم.

منابع:

مسعود سیفی ،آشنایی با لری شوهانی (3 بخش) سایت لور http://loor.ir/News.asp?nid=5253&ln=fa

 غلامرضا مهرآموز،  لری مینجایی حد واسطی بین لکی و بختیاری  http://zaramoosh.blogfa.com/post-267.aspx

کیانوش زهراکار، مروری بر همگرایی و تغییر زبانی در گویش   لری فئیلی http://loor.ir/News.asp?nid=4609&ln=fa

غلامرضا مهرآموز، لغتنامه بزرگ لری مینجایی پاپریک (منتشرنشده)

کیانوش زهراکار، لری فئیلی نقطه اتصال و تلاقی گویشهای لری

http://k-zahrakar.blogfa.com/post-16.aspx